مثنوی کتاب زندگی است/ هنر مولانا ادامه سنت رسول(ص) خداست + صوت

دست مهربان روزگار که بخشی از فعلیتش تورق تقویم زندگی ما انسان هاست، وقتی به ماهِ «مهر» می رسد؛ مهربانی آن را بهانه ای برای قلمداد کردن فصل عاشقی برای پوشاندن این رخت بر تن پاییز می انگارد و به قول حضرت مولانا؛ «از میان تمامی صفات جاری بر مردمان ایرانی؛ باید «عشق» را بیشترین همنشین زیست این مردمان دانست چرا که این بزرگترین و وسیعترین نعمتی است که بیشترین سهم آن را خداوند به ایرانیان داده است» تا در مسیر زندگی «عشق» و عاشقی سرلوحه افعالی باشد که تبلور، تجلی و تلألؤ آن را می توان در طی کردن مسیر «انسان عاشق رستگاری» از «عشق زمینی» تا «عشق آسمانی» در همان هفت مرتبت عرفان (طلب؛ عشق؛ معرفت؛ استغنا؛ توحید؛ حیرت؛ فقر و فنا) به تصویر کشید.

چگونه می شود از «عشق» و مهم ترین ثمره و میوه آن؛ «عرفان» صحبت کرد و بر بلندای هزاره ادب پارسی، شاعران؛ ادیبان؛ عارفان و حکیمانش در حوزه معنا و درک مبانی معارف انسان ساز آن تأمل نکرد و به مداقه ننشست.

همین «مهر» ماه تن به عاشقی و عاشقان زده فصل پاییز است که در هفتمین و هشتمین روز خود دو بزرگداشت را به نشان دو قله زبان، ادب و عرفان ایرانی-اسلامی به نظاره نشسته است.

مولانا جلال الدین که «مثنوی معنوی» و «دیوان شمس» او به قول پروفسور «هانری کربن»؛ دو بال پرواز بشر به سمت سعادت و رستگاری است؛ دیگری «شمس تبریزی»؛ در مقام بزرگترین مرشد و استاد مولانا که تنها با یک دیدار و چند جمله، آتشفشان بطن و متن حضرت مولوی را چونان به فوران دعوت کرد که حاصل آن؛ زیست عارفانه و طی کردن سلوک سالکانه حضرت مولانا بود که گنجینه های ارزشمندی چون «مثنوی»؛ «دیوان شمس»؛ «فیه مافیه»؛ «مجالس سبعه» و «مکتوبات» را به عنوان گنجینه های بزرگ ادب فارسی نه تنها برای مردمان جغرافیای پُرمهر ایران زمین که برای تمام جهانیان به ارمغان آورد.

در کنار تمام این شکوه و جلال که هربار حداقل در ایستگاه تقدیمی هفتم و هشتم مهر، مدام به نُقل نَقل تمامی محافل ادبی و عموم مردمان جامعه بدل می شود؛ باید آن بخش از وجه پرسشگری توأم با شوربختی و تلخکامی را نیز به میان آورد که هر چه در گذار نسل ها از عصر مولانا تا امروز، همان دستان پُرمهر گذار و گذر روزگار بر تقویم مردمان این سامان که حکم به پیشرانی در حوزه تاریخ و تمدن سازی داده است؛ این قرابت و اُنس با ادبیات کهن فارسی؛ آورده ها و داشته های عظیم و گنجینه های معرفت بخش و انسان سازش را در پس گذار نسل ها کم و کمتر ساخته و اینجاست که چنین بهانه های تقویمی در کنار زبان چرخاندن بر نعت و ستایش خالقان آثار ادبیات فارسی به محلی برای تأمل، تعمق و نگریستن بر مسیر طی شده و دقت در گام نهادن به بیراهه ای است که ثمره اش امروز، میان نسل نوجوان و جوان به فاصله گرفتن آنها از این گنجینه های انسان ساز بدل شده است.

به همین سبب و با این رویکرد و نمط، خبرگزاری بین المللی قرآن (ایکنا) در قالب گفت وگو با دو تن از بلندنامان زبان و ادب پارسی در مقام مدرس دانشگاه و در ساحت کار تحقیقی، دو مولاناشناس و مولوی پژوه به نام و شهیر در ساحت گفت وگویی متفاوت تلاش کرده تا زبان این گفت وگو را کمتر بر تکرار بزرگی جریان سازی، اثربخشی و کهنوارگی داشته های مولانا و گنجینه های آن بچرخاند و فصل بیشتر این گفت وگو را استوار بر جریان آسیب شناسی آن فاصله ایجاد شده میان نسل امروز با معارف زندگی بخش و انسان ساز مولوی و آثارش از یک سو و ازسوی دیگر گاه بیان هایی کمتر شانه زده به مسئله تعقل در تعریف از جایگاه عرفان و سلوک مولانا که گاه او را به حد یک سلسله ساز و مکتب ساز مبانی برآمده از خرافات کوچک کرده اند بپردازد.

به تحقیق و بی تردید در پسِ پشت این کوچک انگاری بزرگی چون مولانا؛ هدفی چون کوچک ساختن همان فرهنگ و تمدنی است که بسیاری از دشمنان این فرهنگ و تمدن از آن بی بهره اند و چون خود ندارند، دارا بودن ایرانیان را بر این ثروت و گنجینه نیز برنمی تابند و در صدد تخطئه آن برمی آیند.

آنچه در ادامه از خاطر شما می گذرد بخش نخست گفت وگوی ایکنا با سیدحسن شهرستانی و عزیزالله سالاری؛ دو مدرس مبرز دانشگاه، محققان و مولوی پژوهان نامی هم عصر و زمانه ما است.

var player = videojs('player_355599_3594644',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3594644',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا: جناب شهرستانی درباره جایگاه، اهمیت و بلندای بزرگی چون حضرت مولانا و نشانِ روشن آثار عظیم و سترگی برای ما و تمام مردمان حقیقت جوی و معرفت طلب جهان به یادگار گذاشته تردیدی وجود ندارد. اما در دوران معاصر هر چه جلوتر آمدیم و از پیشینیان و نیاکانمان که همگی امروز سر بر تیره تراب گذاشته اند گذر کرده ایم و با رویش های جدید و نسل های نو همدل شدیم، آن هم نشینی و انس با ادبیات سترگ ایرانی خاصه قله نشین آن حضرت مولانا میان نسل امروز کمرنگ شده است. تلخی جایی رُخ نمایی می کند که وقتی با همین نسل جوان درباره دلیل عدم قرابت و خوانش آثاری چون «مثنوی معنوی» یا «دیوان شمس» صحبت می کنیم جملگی بر سخت بودن درک و ادراک زبان و معارف مولانا به عنوان دلیل اصلی این فاصله سخن می گویند. در نقطه مقابل وقتی با استادان زبان و ادب فارسی صحبت می کنیم کلیدواژه مشترک آنها درباره اشعار مولانا بر زبان ساده و فراگیری معانی آن آثار به سبب همان سادگی بیان مولانا استوار است. گفت وگو را از اینجا آغاز کنیم؛ آیا به واقع زبان و بیان مولانا آنقدر سخت است که نسل جدید در دریافت معانی آن دچار لکنت می شوند یا شما ایجاد این فاصله را مدلول دلایل دیگری می دانید؟

شهرستانی: به قول مولانا که خود فرموده «هم سوال از علم خیزد؛ هم جواب» در ارتباط با محوری که مطرح کردید، ابتدا باید پاسخ این پرسش را داد که این شخصیت جامع (مولانا) در این دوره، با این نسل، با گستره وسیع ابزارهای ارتباطی و رسانه ای چه جایگاهی می تواند داشته باشد؟ در پیشبرد اهداف فرهنگی و اجتماعی تا چه حد می تواند میسر باشد؟

درباره بهره مندی نسل جوان نسبت به اقیانوس معارف حضرت مولانا و تأثیری که می تواند بر ادبیات امروز داشته باشد؛ اتفاقا باید گفت که حُسن والایی که میان محاسن متعدد مولانا وجود دارد «جامعیت» این شخصیت است؛ و همین حُسن او را به عارفی عمیق، درعین حال متعادل و «ساده نگار» به ویژه در مثنوی بدل کرده است. همین جامعیت او است که می تواند با تمامی مشرب ها؛ افکارها و نسل ها ارتباط برقرار کند.

خود مولانا نیز به این اعتقاد دارد که این شیوه؛ راه و نمط درستی است و حتی معتقد است که این روشِ انبیاست. آنچنان که می گوید:

پست می گویم به اندازه عقول

عیب نبود این بود کار رسول

مولانا به جد معتقد است که رسولان به دنبال فیلسوف و دانشمند شدن مردم نبودند؛ بلکه می خواهند مردم و امتشان سعادتمند شده و به اوج سعادت برسند. پیامبران نیز موظف هستند ساده و به زبان مردم و نه با عقل خود با آنها صحبت کنند. به پیغمبر گفته شده «کلموا الناس علی قدر عقولهم.» مولانا در «مثنوی معنوی» همین نگاه، توصیه و فرمایش به رسول را ترجمه می کند و معتقد است که باید به اندازه عقل مردم با آنها صحبت کرد؛ نه آنکه اگر عقل کل هستیم با همان نگاه با آنها صحبت کنیم. این هنری بسیار متعالی است.

اینکه می گویم «پَست»؛ معنا و منظورم به معنای امروزی و البته اشتباه که در خوانش از این کلمه بهره می بریم نیست؛ اینجا «پَست» به معنای حقیر نیست؛ بلکه به معنای ساده است. اگر می گوییم خاک پست است؛ به معنای ساده بودن است. آنچنانکه اشاره کردم؛ مولانا در عین آنکه اقیانوسی عمیق و ژرف است که انسان مبهوت آن می شود، در عین حال کتاب او به ویژه «مثنوی معنوی» کتاب زندگی ا ست و می شود با آن زندگی کرد.

var player = videojs('player_624373_3594645',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3594645',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

مولانا برای بیان نظر و دیدگاهش از ساده ترین زبان ها؛ بیان ها تمثیل ها و به تعبیر امروزی قصه های کوچه بازاری بسیار ساده و دم دستی بهره های فراوانی برده و به این واسطه معارف بسیار سترگی را به مخاطبان خود ارائه داده است. این مسئله سال ها پیش در جلسات متعددی در درس گفتارهای «شهر کتاب» تحت عنوان «خلاقیت هنری مولانا» گفته ام، ضبط و ثبت شده است.

یکی از وجوه خلاقیت همان بیان ساده، سهل و ممتنع بودن مولانا و سروده های او است. اشعار و سروده های او چونان سهل است که هر کس با هر جایگاه از علم، دانش و آشنایی به زبان می تواند با سروده های او ارتباط برقرار کرده و از تمثیل های او بهره مناسب ببرد. گاهی یک بیت او کار یک مقاله را می کند و این همان آسان کردن کار است.

ای تو در کشتی تن رفته به خواب

آب را دیدی نگر در آب آب

آب در کشتی هلاک کشتی است

آب اندر زیر کشتی پشتی است

دنیا را به این خوبی توصیف کردن؛ هنر و خلاقیتی بسیار عظیم است. اینکه دنیا تنها پول و ثروت نیست؛ بله پول و ثروت خوب است به شرطی که شما سوار آن باشید نه آنکه آن، سوار شما باشد. این تعبیر معنا بر مدار شرح و بیان یک جامعه شناس شاید نیازمند نگارش یک کتاب باشد؛ اما مولانا آن را در یک بیت سروده؛ گفته و در اختیار ما قرار داده است. با دقت در چنین دست از معارف؛ ساده و سهل گویی های مولانا به خوبی می توان دریافت که عمیق ترین معانی مد نظر مولانا بدون هیچ ابهامی به مخاطب منتقل می شود. پس با همین نگاه می توان مدعی بود که ساده گویی و سهل گویی مولانا مانعی در دریافت؛ ارتباط با این سروده ها و معارف مولانا برای نسل جوان امروز ایجاد نمی کند و آنها را به سختی نمی اندارد.

به جِد معتقدم که نسل امروز به راحتی می تواند با این دست از آموزه ها؛ سخن ها؛ گفته ها و مبانی معرفتی مولانا ارتباط برقرار کند؛ به شرط آنکه درست در چنین بزنگاهی پای رسالت رسانه ای را به میان آوریم و نقش آن را جدی بگیریم. یکی از اصلی ترین رسالت های رسانه آن است که حالت مُحَلِل (کاتالیزور) را در برقراری چنین ارتباط های فرهنگی میان نسل های مختلف با داشته های عظیم و عمیق از گنجینه های سترگ ادب فارسی ایفا کند. رسانه در این میان جهت پیوند زدن آن گنجینه معارف ادبی با نسل امروز مخاطبان، می تواند نقش واسطه گری داشته باشد.

var player = videojs('player_437449_3594646',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3594646',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا: جناب شهرستانی با وجود دیرینگی معارف عرفانی در گنجینه ادب فارسی هنور دوگانه همراهی «عقل» و «عشق» با «عرفان» یا همان «علم» حتی میان بزرگان عارف، حکیم و شاعر ما حل نشده است. عده ای همنشینی این سه را برنمی تابند و معتقدند اگر فردی سراغ عرفان رفت؛ سلوک او در این مسیر با کنار گذاشتن «عقل» و «عشق» به مقصد می رسد، نمونه بزرگ این افراد «ابن عربی» است؛ البته عده ای نیز همنشینی این سه را با هم منافی طی مسیر و سلوک عرفان نمی دانند. در تحلیل جهان بینی مولانا در مقام شاعری عارف؛ «علم» (همان عرفان) با «عشق» و «عقل» هم راستا هستند یا جدا از یکدیگر؟

شهرستانی: به هیچ وجه اینگونه نیست! همه آنچه پیش از این گفتم بازتاب دهنده همین مولفه و خصیصه بزرگ حضرت مولانا است. این شخصیت بزرگ هم به «علم»، هم به «عقل» و هم به «عشق» توأمان توجه دارد.

با شما موافقم که تصور برخی این است که وقتی کسی وارد عرفان شد و به حوزه ادبیات عرفانی ورود کرد دیگر «عقل» و «عشق» را باید تخطئه کرد و در آنها را بست! در حالی که نمونه بزرگی چون مولانا در برابر این نگرش می ایستد و چون حکیمی عاقل، فرزانه و عاشق - تاکید می کنم عاشقی تمام عیار - به چنین نگرشی پاسخ می دهد. «دیوان شمس» روحیه والا و برتر عاشقی مولانا را به خوبی بازنمایی کرده و نشان می دهد.

مولانا به خوبی؛ درستی و دقت از پیشینیان و گذشتگان خود بهره برده است. آنچنانکه که سروده:

عطار روح بود و سنایی دو چشم او

ما از پی سنایی و عطار آمدیم

یعنی مولانا به همین وضوح؛ صداقت و صراحت نشان می دهد که به دنبال ضایع کردن حق گذشتگان و دیگران نیست. او اذعان دارد که از معرفت «عطار» و «سنایی» به شکل مستقیم و غیر مستقیم بهره برده است. شاید اگر درباره سنایی صحبت کنیم بگوییم که او با مولانا هم عصر نبوده است اما در مورد «عطار» اینگونه نیست. مولانا هم دوره و متاثر بزرگی چون «عطار» است.

منظورم از بیان این نکات تاکید بر این مهم است که مولوی خصوصیاتی دارد که در بسیاری از شاعران و عارفانی که در حوزه عرفان و تصوف فعالیت دارند، نمی توان آن خصوصیات را دید. مهمترین آنها این است که مولانا به دنبال باند و تشکیلات نبوده است و هیچگاه در پِی خود باند و تشکیلات ایجاد نکرده است! این مسئله را با تحقیق می گویم.

مولوی سلسله خاصی ندارد؛ اگر امروز عده ای در عراق، ترکیه یا نقاطی از ایران و جاهای دیگر اصطلاحاتی مانند «کُبرویه»؛ «قادریه»؛ «چلبیه» و غیره و ذلک استفاده می کنند اینها همه مولود سال ها و قرن ها بعد مولوی است. مولانا به هیچ وجه اهل مرید و مرادبازی نبوده است. کار کشیدن از مریدان؛ ریاضت های نامتعارف شبیه «رُهبانیت» غرب و مُرتاض های هند در مرام و سلوک مولانا نیست؛ یعنی سیر و سلوک عرفانی او عالمانه و عاقلانه است. هر عقل سلیم و علم پخته ای این سیروسلوک را می پذیرد.

سیر و سلوک های نامتعارف در تصوف های بسیار رادیکال و افراطی اصلاً در نگاه، بینش و مرام مولانا جایی ندارد. مولانا نماینده تمام عیار شاخه عارف عاقل و معتدلی است که ما در مقام مخاطبان او می توانیم با مولانا هم دنیا را و هم آخرت را داشته باشیم. برای آن که خدا به همان اندازه که در دنیا وجود دارد در آخرت نیز هست. مگر کسی می تواند بگوید که اندازه خدا قابل تغییر است.

«عشق» نیز در همین وادی و نگاه تعریف می شود. عشقی که مولانا مطرح می کند هم به کار این جهان و هم آن جهان می آید. عشق را با شهوت و هوس اشتباه نگیریم. به همین سبب است که تأکید می کنم هم نشینی با مولانا به سبب همان سهل بودن سروده ها و ادبیات او برای هر فردی بسیار سازنده است.

30 سال پیش مقاله ای را با عنوان «عشق فعال و عشق منفعل در ادب فارسی» برای یکی از دانشگاه ها نوشتم و به واسطه آن مقاله سخنرانی نیز داشتم. در آن مقاله و آن سخنرانی به این مسئله تأکید داشتم که نمونه ممتاز عشق فعال و عشق پویا در مقابل عشق منزوی؛ گوشه گیر؛ زاهدانه و رُهبانی در مولانا تلألؤ دارد. به این بیت دقت کنید:

برگ چون زرد شود بیخ ترش سبز کُند

تو چرا قانعی از عشق کز او زرد شوی

چقدر عمیق و امیدوارکننده است. این بیت بازنمایی تام و تمام از پایان و فرجام «عشق» در منظر مولانا را ارائه می دهد.

از منظر مولانا نهایت «عشق»؛ طراوت، شادابی، اوج عظمت و شکوه است. او معتقد است اگر چنین پایانی بر عشق متصور نباشیم آنچه که به نهایت و غایت این مهم است در فرد به وقوع نمی پیوندد و حاصل اگر این نباشد آن فعل «عشق» نیست.

var player = videojs('player_177551_3594647',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3594647',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا: جناب سالاری از میان تمامی مؤلفه هایی که در صحبت های دکتر شهرستانی وجود داشت؛ آن مثلثی که ایشان در تعریف مولانا ارائه کرده اند را برای ورود به بحث و آغاز گفت وگو با شما وام می گیرم؛ یعنی مثلث «علم» و «عقل» و «عشق». در تکمیل پرسش پیشینم از آقای شهرستانی، حال به آنِ اکنون و زمانه معاصر ارجاع می دهم و این را با قطعیت می گویم که میان بسیاری از استادان زبان و ادب فارسی حتی آنهایی که امروز در دانشگاه های ما حضور دارند و مرتبت علمی بالایی دارند نیز کمتر می توان افرادی را پیدا کرد که با نگاه دکتر شهرستانی هم راستا باشند. اغلب آنها به این مسئله اذعان دارند که اگر از دید عرفانی به بزرگی چون مولانا نگاه می کنیم باید دَرِ «عقل» و «عشق» را ببندیم! در حالی که نظر و رای آقای شهرستانی درست عکس این مسئله است. حال نظر شما را جویا می شوم؛ آیا شما با این دید موافقید یا مانند اغلب استادان زبان و ادب فارسی؛ «عقل» و «عشق» را در نقطه مقابل «عرفان» و سلوک عارف می دانید؟

سالاری: این پرسش و آسیب از اینجا ایجاد می شود که عده ای تنها مولانا را شاعر و عارف خطاب می کنند؛ در حالی که مولانا پیش از دیدارش با «شمس تبریزی» و آن جوش و شوریدگی بعد از آن دیدار، بیش و پیش از هر چیزی بزرگی فرزانه، فیلسوف و حکیم بوده است.

مولانا تا زمان دیدار با «شمس تبریزی» یک «غزالی» (به مانند فردی هم سطح امام محمد غزالی) بود. همگان نیز این را می دانیم و بر آن اذعان داریم که «امام محمد غزالی» فرد کوچکی نیست. خود مولانا نیز می گوید و معتقد است غزالی فردی بسیار بزرگ و متعالی از بسیاری از منظرهای نگرش عرفانی است؛ تا جایی که می گوید «اگر او را عشق بودی چه بودی».

در اینجا؛ در همین تعریف ساده اما عمیق مولانا درمی یابیم که «غزالی» چندان با عشق میانه خوشی نداشته است. بله، غزالی بحث «حب» و «محبت» را در معارف بلندش دارد اما حتی خود غزالی در برخی از سخنان و نوشته هایش گفته است که «عشق و عشق ورزی کار انسان های عاطل، باطل و بیکار است.»؛ اما مولانا علاوه بر اینکه فردی فرزانه و حکیم بود که می گوید:

ای برادر تو همان اندیشه ای

مابقی خود استخوان و ریشه ای

اما حضرت مولانا، عجیب و عمیق اهل عشق بود و درباره عشق می گوید:

تا قیامت گر بگویم زین کلام

صد قیامت بگذرد وین ناتمام

یا در جایی دیگر چنین سروده:

یک دسته کلید است به زیر بغل عشق

از بهر گشاییدن ابواب رسیده

البته که بی انصافی است اگر بگوییم که تا قبل از مولانا، «تصوف» بدون توجه به «عشق» وجود نداشت؛ اما با همان انصاف باید گفت که آن نگاه نسبت به همراهی «تصوف» و «عشق» قبل از مولانا و خورشید تابنده او در حد نور شمع و فانوس بوده است. در چنین دوره و نگرشی است که مولانا حضور پیدا می کند و این نگرش را در ساحت هم نشینی «عشق» و «تصوف» بدل به آتشفشانی می سازد.

افراد و بزرگانی مانند «احمد غزالی» (صوفی؛ عارف و برادر کوچک امام محمد غزالی) و نظایر چنین بزرگانی پیش از مولانا درباره «تصوف» و «عشق» سخن گفته بودند و آثارشان نیز گویای این مدعا است؛ اما پدیده شگرفی به نام «شمس تبریزی» در سن 38 سالگی مولانا، انقلابی بزرگ در وجود مولانا ایجاد می کند. درست به مانند همان انقلابی که در 38 سالگی «امام محمد غزالی» رُخ داد؛ به گونه ای که شاهد بودیم او به نظامیه بغداد و تمام خدم وحشم خود پشت پا زد و به سلک صوفیان؛ تصوف؛ عرفان و سلوک آنها پیوست.

حضرت مولانا تا قبل از زمان دیدارش با «شمس تبریزی»؛ فقیهی محتشم؛ فیلسوف و مفسری بود که در رأس عالمان قونیه بود. بعد از پدرش که «سلطان العلما» بود؛ مولانا خطیبی بسیار قَدَر؛ اندرزگو و نصیحت گوی بود. اما بعد از دیدار با «شمس»؛ جهان مولانا تغییر می کند. آنچنان که می گوید:

سجاده نشین باوقاری بودم

بازیچه کودکان کویم کردی

در دیدار مولانا با «شمس تبریزی»؛ گویی «شمس» آن دهانه آتش فشان را از وجود، بطن و متن مولانا برداشت و شاهد فوران مولانا بودیم. «شمس» به دنبال فردی مانند مولانا بود و گویی مولانا نیز در مسیر زیست خود منتظر کسی چون «شمس تبریزی» بود.

شاهد این ادعا همان غزل معروفی که خود مولانا در آن از دیدارش با شمس تبریزی می گوید و گویی به واسطه آن غزل گزارشی از آن دیدار می دهد و می گوید:

مرده بُدَم، زنده شدم؛ گریه بُدَم، خنده شدم

دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم

دیده سیر است مرا؛ جان دلیر است مرا

زَهره شیر است مرا، زُهره تابنده شدم

مولانا از آن دیدار در این شعر و یا دیگر نوشته هایش می گوید که شمس به او گفته که «شنیده ام که جایگاهی برای خود پیدا کرده ای؛ خدم و حَشَمی داری و دست به مرید و مرادبازی زده ای؟» در ادامه نیز به مولانا توصیه می کند «از اینها فاصله بگیر!» آنچنان که باز در همان غزل می خوانیم:

گفت که سرمست نه ای؛ رو که از این دست نه ای

رفتم و سرمست شدم؛ وز طرب آکنده شدم

گفت که دیوانه نه ای؛ لایق این خانه نه ای

رفتم و دیوانه شدم سلسله بندنده شدم

گفت که تو شمع شدی قبله این جمع شدی

جمع نی ام؛ شمع نی ام؛ دود پراکنده شدم

آخر این دیدار و روایت این گزارش نیز به این مسأله ختم می شود که:

تابش جان یافت دلم؛ وا شد و بشکافت دلم

اطلس نو بافت دلم، دشمن این ژنده شدم

این گزارشی از همان دیدار نخست مولانا با «شمس تبریزی» است. بعد از این دیدار گویی مولانا فرد دیگری می شود.  به حقیقت و در یک جمله می توان گفت که همان دیدار نخست کافی بود تا درون، وجود و کالبد مولانا، شاهد انقلابی فردی باشد. انقلاب فردی که ثمره آن به انقلاب اجتماعی؛ انقلاب در دیگر افراد و هزاران قافله عاشق، عارف و سالک بعد مولانا منتج شد و بسیاری بعد از آن به بزرگی چون مولانا تأسی جسته اند.

نتیجه همان دیدار و انقلاب فردی تاثیر شمس بر مولانا بود که باعث شد کسی که تا آن زمان شاعر نبوده و شعر نگفته آنچنان که خود نیز به این مهم اذعان می کند که:

تو مپندار که من شعر به خود می گویم

تا که هشیارم و بیدار یکی دم نزنم

var player = videojs('player_954328_3594648',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3594648',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا: در حقیقت ثمره این دیدار، شوریدگی، شیفتگی و آن انقلاب فردی به زعم و خوانش شما است که آن آتشفشان آزاد شده بطن و متن مولانا در مسیر تراوش شعر و خلق شاهکارهایی چون «مثنوی معنوی» و «دیوان شمس» منتج می شود؟

سالاری: بله به تحقیق! اشارت داشتم که حضرت مولانا تا پیش از دیدارش با شمس تبریزی شعری نسروده بود اما بعد از آن دیدار و انقلاب فردی می بینیم که حاصل و نتیجه شوریدگی و شیفتگی مولانا به حضرت شمس به سرایش حدود 61هزار بیت منتج می شود. 25هزار بیت «مثنوی معنوی» مولانا و 36هزار بیت در «دیوان شمس»؛ سروده های مولانا طی 30 سال بعد آن دیدار و انقلاب فردی در درون او است که چنین تراوش پیدا می کند .

غزل های بسیار پُرشگفت مثنوی مولانا تنها بخشی از همان «انقلاب فردی» دیدار مولوی با شمس است. در تعریفِ جایگاه و بلندای «مثنوی معنوی» همین بس که به قول بسیاری از بزرگان و ظریفان اهل ادب که می گویند «هیچ کتابی در قافله هزاره ادب فارسی حتی نزدیک به مثنوی هم نیست!»؛ اگر این جمله را با تعبیرِ معانی امروز به تأویل بنشینیم؛ اینگونه می توان گفت که گویا مثنوی دارای نمره و جایگاه 19 و 20 است و بزرگترین آثار ادب فارسی در بهترین حالت در جایگاه و نمره 15 به پایین قرار می گیرند.

کتاب «مثنوی معنوی» آنچنان کتابی سترگ و بزرگ است که فقط پیرامون مسئله ای به نام «دعا» حدود 930 بیت را در این اثر می توان رصد کرد که از زبان مولانا جاری شده است. وجه دیگر کفه سنگین «مثنوی معنوی مولانا» نازک خیالی و داستان هایی به ظاهر ساده؛ اما در بطن و متن عمیق و شگرف است. داستان هایی که گاه در یک بیت گفته و سروده شده است:

گرگ را بیدار کرد آن کور میش

رفت نادان سوی عزراییل خویش

این داستانی در یک بیت است! یا نمونه ای دیگر، داستانی از مولانا است که در دو بیت گفته و سروده شده است:

آن یکی می گفت اشتر را که هِی

از کجا می آیی اِی فرخنده پِی؟

گفت از حمام گرم کوی تو

گفت خود پیداست از زانوی تو

یا داستان هایی در مثنوی مولانا وجود دارد مانند داستان «صدر جهان» که بسیار ساده است؛ اما وجه دیگری از عادت ها، خصلت ها و شیوه های مولانا را بازتاب می دهد و آن پَروبال دادن به حاشیه های روایت داستان است که گاه این پَر و بال دادن حاشیه ها از متن آن داستان پررنگ تر و البته آموزنده تر می شود. در روایت ادیبانه می توان گفت که وجهی از وجوه مولانا ارادت او به سنت «تداعی آزاد» است. شیرینی کلام مولانا و ارزندگی سخنان او در همین «تداعی آزاد» است که رُخ نمایی می کند.

ایکنا: جناب سالاری؛ در خلال این گفت وگو؛ صحبت های شما و آقای شهرستانی چندین بار از «ابن عربی» و مبانی عرفانی او و عرفان «مولانا» سخن به میان رفت. شاید مجال این گفت وگو فرصتی برای تطبیق تشابه و تفارق دیدگاه این هر دو بزرگ در حوزه عرفان را ندهد؛ اما به قول «عمان سامانی» که سروده «من از مفصل این قصه مجملی گفتم / تو خود حدیث مفصل بخوان ازین مجمل» اگر به اجمال بخواهید بر نگاه عرفانی «ابن عربی» و مولانا؛ چه وجوه تشابه و چه تفارق، نگاهی بیندازید مهمترین نکته که به ذهن شما می رسد چیست؟

سالاری: کمتر مطلبی در عرصه عرفان را می توان پیدا کرد که مولانا به آن ورود نکرده و آن را بیان نکرده باشد. با اینکه بسیاری معتقدند که حمیع و غالب گفته ها و سروده های مولانا بر فلسفه استوار است؛ اما در مبانی عرفانی نیز گفته های بسیار متعددی دارد.

موضوع پایان نامه دکترای من بر «ابن عربی» استوار بود اما این جمله را بارها گفته و باز نیز تکرار می کنم که در آنِ اکنون و حالِ امروز، نمی توانم بگویم که در قیاس دو کفه میان «مولانا» و «ابن عربی» در حوزه عرفان؛ کدامیک بزرگتر بودند.

درست است که بسیاری از بزرگان گفته اند که آنچه که تراوشات مولانا بوده همه برگرفته از ابن عربی است؛ اما بزرگان فراوانی نیز در این میان وجود دارند که گفته اند این هر دو به سرچشمه الوهیت و ذات تعالی پروردگار وصل بوده اند. حتی بزرگی چون «صدرالدین قونوی» (ملقب به «شیخ کبیر»؛ عارف، فقیه، محدث، مفسر و فیلسوف قرن هفتم هجری) که فرزندخوانده ابن عربی است درباره مولانا می گوید که: «مولانا خوان سالار فقر محمدی است» یا «مولوی شریک الاذواق ما است» و این تعاریف را از مولانا بیان می کند.

زمانی که «ابن عربی» در سال 638 ه.ق از دنیا می رود؛ مولانا فردی 34 ساله بود؛ آثار مختلف و متعدد ابن عربی به عنوان منبعی لایزال در اختیار مولانا قرار می گیرد. به عنوان مثال کتاب «فتوحات» ابن عربی که بی هیچ تردیدی ارزنده ترین، سترگترین و عظیم ترین کتاب در عرصه «عرفان ایرانی» است که توسط زنده یاد استاد «محمد خواجوی» ترجمه شده است و حجم آن به اندازه 17 «نهج البلاغه» است، تنها بخشی از معارف بزرگی چون ابن عربی است که در اختیار حضرت مولانا قرار می گیرد. کتاب «فصوص» ابن عربی که اثری رازآلود است و در یک جلد نگاشته شده است، بیش از 300 مقاله و کتاب از ابن عربی که از آن زمان تا به امروز به یادگارمانده است؛ همه و همه به آبشخور مبانی آموزنده عرفان برای مولانا بدل می شود. اما با همه اینها نمی توان گفت که «ابن عربی» در مسیر عرفان به کشف و شهود نقاط و فتح معارفی رسیده که مولانا به آن دست نیافته است.

به این نکته نیز باید اذعان داشت که میان سبک «ابن عربی» و «مولانا» در مسئله «عرفان» تفاوت هایی وجود دارد؛ اما در این میان مشابهت های متعددی نیز به چشم می خورد. به عنوان مثال هر دو پیرو نظریه «وحدت وجود» بوده اند. باز هم باید بر این نکته تأکید کرد که هر دوی این بزرگان به سرچشمه اصلی معرفت ناب عرفان وصل بوده اند. با همه این معارف و دانسته ها جای شوربختی و تلخ کامی است که تا به امروز تحقیقی جامع یا کتاب عمیقی پیرامون مشرب این دو بزرگ وجود ندارد و کسی در این زمینه کاری نکرده است؛ در حالی که هر دو آنها دو قله بزرگ و سترگ شعر و ادب فارسی به شمار می روند.

پایان بخش اول...

گفت وگو از امین خرمی

انتهای پیام